بدون شك قرآن مجيد در ميان شيعيان از مقامي بالا برخوردار است . انبوه روايات منقول از امامان معصوم در اهميت قرآن كريم گوياي اين حقيقت است كه آنان قرآن را محور همه چيز قرار داده اند. و عالمان برجسته شيعه نيز در طول تاريخ گذشته با وجود محروميت ها در همين مسير حركت نموده و آثاري ارزشمند را به جهان اسلام ارايه كرده اند . بعد از حدود 9 قرن تفسير ارمرگ سرخ در « شهادت » در نهضت رهايي بخش عاشورا راه دست يابي به « عزت » و احياي «حق »
تفسير ارزشمند مجمع البيان با توجه به سبك خاص خود هنوز بي بديل است و از مصادر اصلي تفسير شمرده مي شود. با اين همه عدم سازش پيروان مذهب اهل بيت (ع ) با حاكمان ظالم و در نتيجه قلت امكانات موجب شد تا شيعيان نتوانند به طور كامل به وظيفه خود در اين عرصه عمل نمايند و به اهداف خود جامعه عمل بپوشند.
اما در سه دهه گذشته عوامل متعددي سبب رشد و شكوفايي مباحث قرآني ميان شيعيان شد.
سه عامل عمده اين نهضت عميق ديني از اين قرارند :
1 ـ وجود علامه طباطبايي با نگارش تفسير ارزشمند « الميزان » و تربيت شاگرداني در اين عرصه ;
2 ـ پيروزي انقلاب اسلامي ايران با گرايش شيعي ودر نتيجه ايجاد زمينه اي گسترده براي مباحث قرآني ;
3 ـ تلاش عده اي از علماي معاصر
يكي از چهره هاي درخشان كه به طور دايم و در عرصه هاي مختلف به مباحث قرآني به شكل تخصصي همت گمارد مرحوم آيت الله استاد معرفت بود. ايشان در سه دهه اخير مشغول فعاليت در زمينه معارف قرآني به زبان عربي و فارسي در حوزه علميه قم و دانشگاه ها به شيوه پژوهش تاليف تدريس هدايت پايان نامه ها و شركت در نشست هاي قرآني بودند و صدها شاگرد تربيت كردند كه برخي از آنان هم اكنون خود محوري براي كارهاي قرآني شمرده مي شوند.
مهمترين هدف وي پر كردن خلا مباحث قرآني با تكيه بر مباني شيعي به زباني جهاني و قابل فهم براي مذاهب مختلف اسلامي بود تا بتواند خدمتي شايسته به اهل بيت (ع) پيامبر(ص) كرده باشد.(1 )
در اين مقاله به شكل مختصر به دو موضوع مي پردازيم :
روش دفاع استاد معرفت (ره ) از مواضع قرآني شيعه ;
نمونه هايي از تقويت مباني قرآني شيعه و دفاع از آنها;
روش دفاع استاد معر فت (ره ) از مواضع قرآني شيعه
يكي از ويژگي هاي استاد معرفت (ره ) نوآوري در مباحث اسلامي است . خود ايشان مي گويند : انگيزه من براي نوشتن برخي كتاب ها اين بود كه خلايي را كه در بدنه علوم قرآني به وجود آمده پر شود(2 )
نكته بسيار مهم در شناخت استاد معرفت (ره ) شناخت شيوه و روش او در مباحث قرآني است بدون شناخت اهداف اسلوب و شيوه ايشان نوشتن در مورد او ناروا و گاهي غلط انداز است . براي آنكه به شيوه ايشان بيشتر آشنا شويم بايد چند مساله را مورد عنايت قرار داد كه عبارتند از :
الف . چگونگي دفاع استاد معرفت از مواضع قرآني
با تامل در آثار استاد خواهيم دانست كه لااقل روشهاي ذيل را مورد نظر خود قرار داده بودند :
1 ـ ايجاد سلسله اي از كتب علوم قرآني موافق با مواضع قرآني شيعه ;
2 ـ دفاع از مواضع قرآني شيعه و پاسخ به اتهام هاي مخالفان نسبت به مواضع قرآني شيعه ;
3 ـ رشد و پرورش گرايش هاي قرآني شيعيان و به خصوص طلاب و دانشجويان .
4 ـ پاسخ به شبهات غيرمسلمانان در عرصه قرآن ;
5 ـ اصلاح برخي اشتباهات گذشتگان در مباحث قرآني ;
6 ـ اصلاح و تنقيح روايات تفسيري و نگارشي نو در تفسير اثري قرآن مجيد;
7 ـ توجه به مباحث نو و جديد در عرصه علوم قرآني و تفسير;
8 ـ تقريب نگاه فقهي تاريخي علمي و تفسيري به قرآن مجيد;
ب .تعامل سازنده با ديگر مذاهب
استاد معرفت با شناخت روحيات پيروان مذاهب ديگر خواسته اند قدمي مفيد براي تمامي مسلمانان بردارند و با حفاظت بر مباني شيعه كسي را بي جهت از نيش قلم خود مجروح نگرداند.
روش استاد معرفت (ره ) پيشينه اي به درازاي عمر شيعه دارد و غير از نمونه هاي فراوان در قرون اوليه مي توان مرحوم طبرسي و كتاب ارزشمند مجمع البيان را مثال زد. مرحوم طبرسي نه تنها بر اصول كه بر تمامي فروع شيعه اصرار مي ورزد اما در سرتاسر اين كتاب باارزش هيچ گاه به مخالفان خود دشنام نداده آنان را به استهزا نگرفته بلكه مقدسات آنان را محترم شمرد از صحابه روايات بي شماري نقل كرده در بسياري از موارد آراي آنان را پذيرفته است بدون آنكه به شكل مطلق كلامشان را معتبر داند يا همه را عادل پندارد و همين مساله موجب آن شده كه به جهان اهل سنت راه يابد و عالمان شيعه و سني از تفسير بهره برند وحتي وزارت اوقاف مصر خود به تجديد چاپ آن اقدام مي كند (3 ) و شيخ الازهر بر آن مقدمه اي نيكو زند و تجليلي به بار ماندني از او بنمايد آري حتي افرادي مثل دكتر محمدحسين ذهبي در مقابل آن كرنش مي كند و تنها از شيعه بودن مولف اظهار تاسف مي نمايد!(4 )
آري تحقق اهداف قرآني شخصيتي مانند استاد معرفت (ره ) در تعامل سازنده در عرصه قرآني با عالمان مذاهب ديگر شاخصه هاي خاصي را داراست از جمله :
1 ـ پرهيز از دشنام اهانت و تحقير مخالفان ;
2 ـ بهره برداري از منابع مورد قبول و متقن
3 ـ رعايت انصاف و عدالت ;
4 ـ دريافت مطالب صحيح و حق كه در آثار ديگر مذاهب اسلامي در زمينه قرآن يافت مي شود;
5 ـ رعايت اعتدال و پرهيز از افراط و تفريط ;
6 ـ انصاف در نقادي و روحيه نقدپذيري با رويكردي تقريبي جهت تعامل سازنده با ديگر مذاهب
7 ـ حق مداري و حق محوري در تمامي عرصه ها;
8 ـ تاكيد و تقويت مشتركات وكاهش موارد اختلافي تا حد امكان
9 ـ احترام به مقدسات ديگران و توجه به حساسيت هاي آنان ;
10 ـ رفع ابهام از موارد تهمت زا و توضيح منطقي مباني قرآني شيعه ;
ج . روش استاد معرفت (ره ) در ارزيابي تفسير صحابه
در مورد صحابه افراط و تفريط صورت مي گيرد. عده اي تمامي آنان را عادل بهشتي و معصوم مي دانند. گروه ديگري همه صحابه را جز تعداد اندكي از آنان را به واسطه خبري ضعيف و عدم توجه به ده ها خبر موثق ديگر مرتد مي داند. روش استاد معرفت اجتناب از افراط و تفريط و نيز تاكيد بر مشتركات و كم رنگ كردن اختلافات و به كار بردن تعابير قابل انعطاف در عين اصرار بر مباني اصيل و اصول اعتقادي شيعه است . لذا هميشه بايد به عنوان اصل حاكم بر تمامي نوشته هاي استاد اين نكته را مدنظر قرار داد كه استاد در صدد ارايه معارف شيعي با زباني منعطف و قابل تحمل براي جهان اهل تسنن بوده است به همين دليل در مورد صحابه و تعريف و تمجيد و ارزشيابي سخنان آنان همين شيوه را دنبال كرده اند ولي به هيچ وجه ايشان معتقد به عدالت تمامي صحابه و حجيت كلام تمامي آنان نيست و مي توان از نوشته هاي خود ايشان شواهدي اقامه نمود از جمله :
الف . بيان دو شرط اساسي براي حجيت قول صحابي
ايشان هم در « تفسير و مفسران » و هم در اصل عربي آن و نيز در « التفسير الاثري الجامع » با صراحت تمام براي حجيت قول صحابي دو شرط را ذكر مي كنند :
الف . صحت سند; ب . بلند پايه بودن مقام صحابي . (5 )
به وضوح روشن است كه مقصود استاد معتبر دانستن كلام تمامي صحابه نيست چون با قيد بلند پايه بودن مقام صحابي اكثر صحابه خارج مي شوند چون بلندپايه بودن اصولا در هر موردي به كار رود جز اندكي را شامل نمي شود و استاد با دقت و در تمامي موارد اين قيد را اضافه كرده اند تا خواننده خبير و آشنا به آثار استاد حقيقت را دريابد.
ب . ذكر برخي از روايات كه نشانگر تاييد موضع عالمان شيعه است
ايشان در همان تفسير اثري جامع حديثي را از عيون اخبار الرضا(ع ) نقل مي كنند كه محمدبن موسي از پدرش نصررازي نقل مي كند كه : امام رضا(ع ) در مورد گفتار پيامر(ص ) كه فرموده است : « اصحاب من چون ستارگانند به هريك اقتدا كنيد هدايت خواهيد شد » مورد سوال واقع شد امام فرمود : اين گفته صحيح است و منظورش صحابه اي بودند كه بعد از ارتحال پيامبر(ص ) دين خود را تغيير و تبديل نكرده باشد . (6 )
و نيز در همان بخشي كه در ارزش روايات صحابه در تفسير اثري بحث مي كنند اين روايت را از امالي شيخ طوسي نقل مي كنند كه امام علي (ع ) فرمود : من شما را سفارش به صحابه پيامبرتان مي كنم ... و مقصود من كساني است كه بعد از پيامبر(ص ) كار ناروا و بدعتي ايجاد نكرده باشند چراكه رسول خدا نسبت به اين عده سفارش كرده است . (7 )
و نيز ايشان در ذيل روايتي كه از امام رضا(ع ) در نفي صحابي بودن معاويه به دليل هجرت بعد از فتح مكه نقل مي كند مي گويند : چنين عبارتي بهترين اشاره براي خارج كردن امثال معاويه از زمره صحابه بلندپايه است همان هايي كه بدعت گزاري كردند و به بدعت گزاران جاي دادند بدعتكاري آنان در دين و اتخاذ روشي برخلاف روش رسول گرامي اسلام (ص ) كاشف آن است كه آنان بر جاهليت اوليه باقي مانده و ايمان در قلبشان جاي نگرفته و پذيرش اسلامشان اختياري نبوده است . (8 )
علاوه بر موارد فوق در نهايت كار ايشان قيد ديگري را نيز براي اعتبار روايات صحابه بيان مي دارد و مي گويد : لكن واجب است از خبر ضعيف و موضوع حذر كنيم . (9 )
خبر ضعيف صحابه يعني خبري كه صحابه غير موثق يا صحابي غيرممدوح و يا صحابي غير امامي عادل نقل كرده باشد (10 ) لازمه اين شرط وجود افرادي غيرموثق يا غيرممدوح در ميان صحابه است .
نمونه هايي از تقويت مباني قرآني شيعه و دفاع از آنها
تمامي آثار استاد طبق مباني شيعه و براساس تقويت و دفاع از مواضع قرآني اهل بيت (ع ) نگارش يافته است . لذا مواردي كه ايشان از مواضع شيعه دفاع كرده اند بسيار زياد و گوناگون است و نمي توان آنها را در يك مقاله تحليل كرد اما به نمونه هايي اشاره مي كنيم :
1 ـ تدوين علوم قرآني براساس مباني شيعه .
قبل از كتاب التمهيد شيعه كتابي جامع در اين زمينه نداشته است بدون شك كتاب « التمهيد في علوم القرآن » دانشنامه اي علوم قرآن شيعه شمرده مي شود و در جهان شيعه قطعا بي نظير و در جهان اهل سنت نيز بي بديل است . (11 )
2 ـ دفاع از موضع شيعه در مقابل اتهام تحريف
. بسياري از عالمان شيعي در باره اتهام تحريف موضع گيري نموده و كتبي بسيار در اين زمينه نوشته اند استاد معرفت (ره ) هم نه تنها به صورت متفرقه در كتب خود در اين زمينه سخن گفته اند بلكه كتابي مستقل و عميق تحت عنوان « صيانه القرآن من التحريف » تاليف كرده اند و مباحثي جالب را در آن بيان داشته اند و غير از دلايل بطلان تحريف فصلي را نيز در تصريحات بزرگان اهل سنت در پيراستگي شيعه از اعتقاد به تحريف نگاشته اند.
نكته اي كه ايشان در اين كتاب نيز طرح كرده اند تفكيك كتب حديث از اعتقاد است يعني اين چنين نيست كه اگر در كتب حديث شيعي رواياتي دال بر تحريف موجود باشد بتوان گفت شيعه معتقد به تحريف است ; زيرا اگر چنين باشد بايد گفت تمامي فرق و مذاهب سني نيز به تحريف قرآن مجيد معتقدند; زيرا انبوهي از اخبار تحريف در جوامع حديثي بزرگ و معروف اهل سنت وجود دارد كه مستمسك گروهي به نام حشويه شده است . (12 )
3 ـ پاسخ به شبهات مستشرقان با مباني شيعي
از ديرباز زنديقان شبهه افكن بر قرآن اشكال هايي مطرح كرده اند و امامان معصوم بهترين پاسخ ها را بيان داشته اند و آثاري ارزشمند به يادگار گذاشته اند. يكي از آنها در كتاب توحيد صدوق وجود دارد كه حديثي بسيار طولاني است كه امام علي (ع ) در پاسخ به كسي كه ادعا كرده بود در قرآن اختلاف و تناقض وجود دارد ايراد كرده است و به طور قطع شبيه آن در هيچ منبعي از منابع اهل سنت وجود ندارد . (13 )
در عصر كنوني نيز تعدادي از مستشرقان بر قرآن ايرادهاي گرفته اند برخي از ايرادها هم نشات يافته از تبيلغات سو برخي ازاهل سنت بر عليه شيعه بوده و همين امر بهانه اي شده در دستان عده اي از بي دينان لذا استاد معرفت (ره ) بر خود لازم دانسته اند مطالبي براي پاسخ دهي به شبهات بنويسند . و دست به تاليف كتابي به نام « شبهات وردود حول القرآن الكريم » زنند كه در 610 صفحه مطالبي بسيار ارزنده را شامل است . اكثر شبهات مطرح شده مربوط به اصل اسلام است . (14 )
4 ـ تنقيح روايات تفسيري براي استحكام ميراث شيعي
يكي از مشكلات اساسي در عرصه حديث وجود رواياتي ضعيف و مشكل زا است . كه تا كنون كاري جدي در تهذيب آنها انجام نشده اشت البته زماني حضرت علامه طباطبايي خواستند اين كار را در محدوده كتاب بحارالانوار به انجام رسانند اما گروهي مانع شدند. استاد معرفت با نگارش تفسير الاثري تنقيح روايات شيعي را در عرصه تفسير هدف خود قرار دادند و بيشترين روايات را در عرصه تفسير آيات همراه با تنقيح و تهذيب علمي همراه با گروهي از محققان آغاز كردند. كه تا انتهاي سوره بقره كار بررسي را خود انجام دادند اما با رحلت جانسوز ايشان آنچه بعد از سوره بقره آماده شده است تنها انبوهي از روايات تفسيري فريقين است كه بدون تنقيح و تهذيب استاد فعلا بر زمين مانده است .
5 ـ تقويت موضع شيعه در تعريف بطن آيات
از ديرباز شيعه متهم شده كه با بطن گرايي بي ضابطه ظاهر قرآن را رها و براي اثبات عقايد خويش روي به تاويلي ناروا براساس وجود بطون آيات آورده است . در اكثر كتبي كه اهل سنت در باره مواضع قرآني شيعه نگاشته اند بر تاويل شيعي اشكال كرده و آن را بهانه اي براي تهاجم‌قرارداده‌اند.
استاد معرفت معتقد است تاويل برخاسته از دلالت هاي التزامي كلام با لزوم غيربين است . يعني تاويل بيان همان معناي واقعي است كه مراد آيه است اما با دلالتي پنهان كه نيازمند دقت نظر است . پس تاويل كوشش براي فهم معناي عام و كلي و در عين حال خفي و پنهان است كه در بطن آيه وجود دارد . (15 )
طبق راي استاد در بطن يابي آيات بايد حداقل سه مرحله را پيمود :
1 ـ استخراج معناي كلي آيه كه هدف و مراد واقعي خداوند از انزال آن بوده است .
2 ـ الغاي قيود و خصوصيات همراه آيه كه در مراد خداوند دخيل نيستند .
3 ـ تطبيق قاعده بر مصداق هاي جديد و موارد نو .
ايشان درباره تاويلهاي موجود در روايات دو نوع كار كرده اند :
الف . رد بسياري از روايات ناصحيح كه تاويل هاي ناروا را به امامان نسبت داده و بهانه اي در دستان دشمنان اهل بيت (ع ) شده است .
ب . تبيين روايات تاويلي صحيح و تاييد آنها.
در مورد اول مذهب باطنيه را به باد انتقاد مي گيرد. و در مورد دوم نمونه هايي را ذكر مي كنند و به توضيح آنها مي پردازد. به عنوان مثال در آيه شريفه « والسما رفعها ووضع الميزان الا تطغوا في الميزان واقيموا الوزن بالقسط ولا تخسروا الميزان » (16 ) ابتدا رواياتي را ذكر مي كند كه منظور از ميزان عدل است (17 ) سپس روايتي كه ميزان را امام عادل ميداند مي آورد(18 ) و پس از آن روايتي نقل مي كند كه منظور از « ميزان » امام است (19 ) و در نهايت روايتي از امام باقر(ع ) مي آورد كه مي فرمايد :
قسط در ظاهر همان عدل است و عدل در باطن امام علي بن ابيطالب (ع ) است . (20 )
نيز مي گويند :
تاويل ميزان به امام علي (ع ) بدان جهت است كه او معيار بازشناسي حق از باطل است . (21 )
6 ـ رابطه ويژه اهل بيت با قرآن
استاد كتابي به نام « اهل البيت (ع ) و القرآن الكريم » نوشته اند و مباني شيعه در « رابطه اهل بيت (ع ) و قرآن » را تبيين نموده و نيز فصل هشتم كتاب تفسير و مفسران را به اين موضوع اختصاص داده اند.
استاد معرفت هم رابطه عميق ولايي با ائمه (ع ) داشته اند و هم از نظر اعتقادي داراي ايماني كامل نسبت به آنان بوده به طوري كه تمامي فعاليتهاي قرآني خود را براي تبيين مقام آنان انجام مي دادند . (22 )
در اينجا به چند نمونه از آراي استاد معرفت (ره ) پيرامون رابطه اهل بيت (ع ) با قرآن اشاره مي شود :
الف . اهل بيت (ع ) آگاه به معاني تمام آيات
استاد معرفت عبارت ها و روايات مختلفي در اين زمينه ذكر مي كنند. از جمله : ابن مسعود مي گويد :
قرآن را نزد بهترين مردم پس از پيامبر به پايان بردم . به او گفته شد : او كيست گفت علي بن ابيطالب . و نيز ابن مسعود مي گويد :
قرآن براساس هفت حرف نازل شده است و هيچ حرفي نيست مگر اينكه ظاهر و باطني دارد و علم ظاهر و باطن آنها همه نزد علي بن ابيطالب (ع ) است . (23 ) و نيز امام صادق (ع ) مي فرمايد :
همواره خداوند ميان ما اهل بيت (ع ) كساني را برمي گزيند كه قرآن را از آغاز تا انجام مي داند(24 )
ب . ضرورت تمسك به اهل بيت (ع ) در مباحث قرآني
مرجعيت اهل بيت (ع ) و ضرورت تمسك به آنان يكي از مباني شيعه در مورد قرآن كريم است . استاد معرفت دومين نتيجه اي كه از حديث ثقلين مي گيردند عبارت است از : تداوم امامت اهل بيت (ع ) در طول حيات امت و اثبات مرجعيت آنان بعد از پيامبر(ص ) در فهم امور ديني و قرآني است آن هم مرجعيتي خطاناپذير همانند مرجيعت قرآن . (25 )
از سيد امين عاملي نقل مي كند كه پيامبر در حديث ثقلين اهل بيت (ع ) را با قرآن در چند چيز يكسان قرار داده است . (برخي از موارد از اين قرار است : )
1 ـ مانند قرآن مردم مامور به تمسك به اهل بيت (ع ) هستند .
2 ـ هركس تمسك به آنان كند گمراه نخواهد شد همان طور كه در تمسك به قرآن گمراه نمي شود .
3 ـ جدايي از ايشان يا پيشي گرفتن بر آنان يا عقب ماندن از آنان جايز نيست . (26 )
ج . نقش اهل بيت (ع ) در تفسير
استاد معرفت در انتهاي جلد اول تفسير و مفسران و بعد از ذكر ده مساله پيرامون تفسير اهل بيت (ع )
مي گويند : گرچه در اين بخش سخن به درازا كشيد همين نمونه هاي ده گانه كافي بود تا روشنگر اين جهت باشد كه كليد اصلي فهم قرآن ـ به طور كامل ـ در دست عترت طاهره است و چاره اي جز سر فرود آوردن در پيشگاه رفيع اين خاندان نيست : « اولك الذين هد& الله فبهداهم اقتده ;(27 ) اينان همان هايي هستند كه خدا هدايشان كرده پس هدايتشان را پيروي كرده و راه خود را بياب . » (28 )